Przechodząc obok budynku Kordegardy na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie (vis a vis Pałacu Prezydenckiego), nie sposób do niej nie zajrzeć. Tam zawsze dzieje się coś szczególnego, zaciekawiającego, często edukacyjnego. To taka niewielka, a niezmiernie sensowna przestrzeń, sensowna biorąc pod uwagę tematykę kolejnych ekspozycji i ich pieczołowite, precyzyjne przygotowanie.

Tym razem mamy przypomnienie 19 kwietnia 1943 roku, kiedy to o świcie Niemcy przystąpili do likwidacji warszawskiego getta.

Ekspozycja prezentuje bezcenny dokument: Raport Stroopa, który będzie jednym z najważniejszych eksponatów powstającego Muzeum, oraz artefakty odnalezione podczas wykopalisk na terenie getta. Współczesnym odniesieniem do świadectwa historii są rysunki, fotografie oraz plakaty.

Powstanie w getcie warszawskim – trzeba to przypominać !  – było największym wystąpieniem zbrojnym ludności żydowskiej w trakcie II wojny światowej. Wybuchło w okupowanym mieście, w którym za jakąkolwiek pomoc Żydom  –  groziła śmierć.
Na obszarze getta, liczącego w momencie wybuchu powstania około trzech kilometrów kwadratowych, pod koniec 1940 r. przebywało, jak się szacuje,   395 tysięcy Żydów, a szczytowym momencie – w marcu 1941 r. – nawet 460 tysięcy osób tej nacji.

W chwili wszczęcia powstania w getcie przebywało w nim  56 tysięcy Żydów.

Powstanie  – jak już w historii wiemy zaczęło się świtem 19 kwietnia 1943 roku.

Przeciwko dobrze uzbrojonym oddziałom okupanta niemieckiego stanęli bojownicy Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) i Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW), dysponujący niezmiernie skromnym uzbrojeniem. Nie znamy, nie ustalono dokładnej liczby bojowników. Szacuje się, że było ich około tysiąca osób.

Mimo śladowych ilości broni i przeważającej siły wroga, okupanta, bohatersko walczyli blisko miesiąc. W trakcie powstania polskie podziemie podejmowało akcje dywersyjne w celu odwrócenia uwagi Niemców, podjęto też próby dostarczenia do getta – na miarę posiadanych możliwości – amunicji i aprowizacji. Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych i Premier Rządu na uchodźctwie – gen. Władysław Sikorski przez stację radia BBC apelował do rodaków w kraju o pomoc dla Żydów.

To  wystąpienie zostało wydrukowane przez Radę Pomocy Żydom w nakładzie 25 tysięcy

egzemplarzy i w maju rozlepiane było na murach Warszawy oraz kolportowane wśród

ludności poza gettem.

8 maja 1943 roku  zginął Mordechaj Anielewicz  – przywódca Powstania.

Według Niemców Powstanie zakończyło się 16 maja 1943 roku, w momencie wysadzeniaWielkiej Synagogi przy ulicy Tłomackie.

Niemniej sporadyczne walki trwały jeszcze do czerwca. W trakcie i po zakończeniu powstania Niemcy zamordowali na terenie Getta 7 tysięcy Żydów, a kolejne niemal 7 tysięcy wywieziono do obozu zagłady w Treblince.

W trakcie trwających walk zginęło około 6 tysięcy Żydów. Prawie 36 tysięcy pozostałych przy życiu mieszkańców getta wywieziono do obozów pracy i niemieckich nazistowskich obozów zagłady na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Nielicznym udało się przeżyć.

Niemcy po zlikwidowaniu punktów oporu zrównali z ziemią cały teren Getta. Pacyfikacją Powstania i akcją zniszczenia dzielnicy żydowskiej dowodził hitlerowski generał SS Jürgen Stroop, którego raport, udostępniony na przytaczanej wystawie, jest świadectwem tej bestialskiej zbrodni.

=

W 2022 roku Muzeum Getta Warszawskiego – przytaczam za materiałem prasowym Kordegardy  – we współpracy z Akademią im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku – filią AFiB Vistula oraz amerykańskim zespołem badawczym skupionym wokół prof. Richarda Freuda z Christopher Newport University prowadził wykopaliska archeologiczne na terenie dawnego getta warszawskiego na parcelach zajmowanych przed wojną i w czasie okupacji przez kamienice, których bramy wychodziły z jednej strony na ul. Miłą (numery 18 i 20 ), z drugiej zaś –  na ulicę Muranowską (numery 39 i 41)  – opisuje Jacek Konik.

Przed i w trakcie wykopalisk metodami nie inwazyjnymi, takimi jak georadar, tomografia  elektrooporowa, magnetometria oraz sejsmograf, co pozwoliło wyznaczyć wykopy w najbardziej interesujących miejscach.

Dotarto wtedy do zasypanych piwnic XIX-wiecznych kamienic, zniszczonych podczas powstania w getcie. Przy Miłej 20 – Muranowskiej 41 odsłonięto fragmenty konstrukcji według wszelkiego prawdopodobieństwa stanowiącej część bunkra z okresu okupacji.

Najpierw wykorzystywanego przez szmuglerów starających się dostarczać niezbędne zaopatrzenie do getta, oraz tych, którzy mogli pozwolić sobie na wykupienie miejsca w takiej kryjówce.

Później  była to siedziba sztabu Żydowskiej Organizacji Bojowej podczas powstania w 1943 roku.

Część bunkra, w której otoczeni przez Niemców  bojownicy ŻOB popełnili zbiorowe samobójstwo jest obecnie miejscem pamięci, nad którym usypano kopiec Anielewicza, wzniesiono pomnik.

To miejsce nazywane jest często „warszawską Masadą”, co łączy poległych tam w 1943 roku z obrońcami starożytnej twierdzy Masady, którzy wobec przewagi rzymskich okupantów wybrali samobójczą śmierć niż niewolę.

Przejmujące wrażenie robią na wystawie tzw. artefakty związane z tradycją żydowską: naczynia do rytualnych obmyć, fragmenty świeczników, szabasowych, rączka od jadu, fragmenty spalonych książek w języku hebrajskim, w tym modlitewnik.

Muszę przyznać, że nie opanowałam poruszenia, jakie wywołała we mnie ta wystawa, łzy pociekły mi po policzkach.

Jakże w tym wszystkim symboliczny jest mocno spalony zamek do drzwi, jego klamka i – w nim zwęglony klucz.

Tragicznie zamknięta przeszłość.

Grażyna Banaszkiewicz

– dziennikarz, reżyser –

zdjęcia autorki

=

Organizatorami tej przejmującej mocno wystawy w Kordegardzie są Muzeum Getta Warszawskiego oraz Narodowe Centrum Kultury.

Kuratorzy ekspozycji, podkreślam to szczególnie, nie jest bowiem łatwo tak trudną i bolesną ekspozycję opracować z należnym poszanowaniem i pełną wiarygodnością : dr Jacek Konik, Hanna Wróblewska,

Konsultacja naukowa: dr Martyna Grądzka-Rejak

Artyści opracowujący ekspozycję: Marcin Czechowicz, Zofia Lipecka, Kuba Mazurkiewicz ze specjalnym, podkreśla folder,  udziałem: Zofii Majewskiej

Projekt ekspozycji: Maciej Siuda

Identyfikacja wizualna: Kuba Mazurkiewicz

Koordynacja ze strony Narodowego Centrum Kultury: Agnieszka Bebłowska – Bednarkiewicz.

Współpraca: Svetlana Gutkina, Aleksandra Wydro, Aleksandra Jankowska,

Partnerzy wystawy: IPN, Europejski Instytut Kultury.